శ్రీమద్భాగవతం ఏకాదశ స్కంధం పదమూడవ అధ్యాయం

                                                              ఓం నమో భగవతే వాసుదేవాయ

శ్రీమద్భాగవతం ఏకాదశ స్కంధం పదమూడవ అధ్యాయం

శ్రీభగవానువాచ
సత్త్వం రజస్తమ ఇతి గుణా బుద్ధేర్న చాత్మనః
సత్త్వేనాన్యతమౌ హన్యాత్సత్త్వం సత్త్వేన చైవ హి

ఈ గుణాలు బుద్ధికే గానీ ఆత్మకు కావు
సత్వముతో రజస్తమో గుణాలను వదిలిపెట్టాలి. తరువాత సతవాన్ని సత్వముతో వదిలిపెట్టాలి.

సత్త్వాద్ధర్మో భవేద్వృద్ధాత్పుంసో మద్భక్తిలక్షణః
సాత్త్వికోపాసయా సత్త్వం తతో ధర్మః ప్రవర్తతే

సత్వం నుండి ధర్మ వస్తుంది.ఈ ధర్మం పెరిగితే ఆ ధర్మం వలన  నా భక్తి కలుగుతుంది. సాత్విక ఉపాసనతో సత్వమూ, దాని నుండి ధర్మమూ కలుగుతుంది.

ధర్మో రజస్తమో హన్యాత్సత్త్వవృద్ధిరనుత్తమః
ఆశు నశ్యతి తన్మూలో హ్యధర్మ ఉభయే హతే

సత్వం వలన కలిగిన ధర్మముతో రజస్తమో గుణాలు నశించి,  సత్వము పెరుగుతుంది. సత్వం బాగా పెరుగుట వలన అధర్మం నశిస్తుంది

ఆగమోऽపః ప్రజా దేశః కాలః కర్మ చ జన్మ చ
ధ్యానం మన్త్రోऽథ సంస్కారో దశైతే గుణహేతవః

ఈ పదీ అన్ని గుణాలకూ కారణము

తత్తత్సాత్త్వికమేవైషాం యద్యద్వృద్ధాః ప్రచక్షతే
నిన్దన్తి తామసం తత్తద్రాజసం తదుపేక్షితమ్

వృద్ధులు చెప్పినదంతా సాత్వికం. వారు నిందించింది తామసం. వారు ఉపేక్షించినది రాజసం

సాత్త్వికాన్యేవ సేవేత పుమాన్సత్త్వవివృద్ధయే
తతో ధర్మస్తతో జ్ఞానం యావత్స్మృతిరపోహనమ్

సత్వం పెరగడానికి జీవుడు సాత్వికములనే ఉపయోగించాలి. దాని వలన ధర్మమూ, దాని వలన జ్ఞ్యానము.జ్ఞ్యానం వలన అన్ని అపోహలూ తొలగిపోతాయి.

వేణుసఙ్ఘర్షజో వహ్నిర్దగ్ధ్వా శామ్యతి తద్వనమ్
ఏవం గుణవ్యత్యయజో దేహః శామ్యతి తత్క్రియః

వెదురు బొంగుల వలన పుట్టిన అగ్ని వాటిని కాల్చి తాను కూడా చల్లారినట్లుగా గుణ వ్యతికరం వలన ఏర్పడిన దేహం వాటినీ కాల్చి తాను కూడా కాలిపోతుంది

శ్రీద్ధవ ఉవాచ
విదన్తి మర్త్యాః ప్రాయేణ విషయాన్పదమాపదామ్
తథాపి భుఞ్జతే కృష్ణ తత్కథం శ్వఖరాజవత్

మానవుడు ఆపదలు కలుగుతాయని కూడా వాటిని ఎందుకు ఆశ్రయిస్తున్నాడు
అది ఎలా? కుక్కలూ గాడిదలూ మేకలులాగ. దొంగతనముగా తింటే దెబ్బలు పడతాయని తెలిసీ అవి తప్పు చేసినట్లుగా మానవులు కూడా ఆపదలకు మూలం అని తెలిస్లి కూడా ఆ పనులు ఎందుకు చేస్తున్నారు

శ్రీభగవానువాచ
అహమిత్యన్యథాబుద్ధిః ప్రమత్తస్య యథా హృది
ఉత్సర్పతి రజో ఘోరం తతో వైకారికం మనః

సేవించే మనసూ ఇంద్రియాలూ రాజస అహంకారం నుండి పుట్టాయి. జ్ఞ్యానేంద్రియాలూ కర్మేంద్రియాలూ రాజసాహంకారం నుండే పుట్టాయి. పొరబడిన వాడికి శరీరం యందే ఆత్మ బుద్ధి ఉంటుంది.

రజోయుక్తస్య మనసః సఙ్కల్పః సవికల్పకః
తతః కామో గుణధ్యానాద్దుఃసహః స్యాద్ధి దుర్మతేః

మొదలు రజో గుణమూ,  దానితో ఉన్న మనస్సుకు వికల్పాలతో ఉన్న సంకల్పమూ, ఆ సంకల్పం వలన కామం కలుగుతుంది. గుణాలను ధ్యానం చేయడం వలన కామ కలిగుతుంది. ఆ కామం తీరేదాకా ఊరుకోలేరు

కరోతి కామవశగః కర్మాణ్యవిజితేన్ద్రియః
దుఃఖోదర్కాణి సమ్పశ్యన్రజోవేగవిమోహితః

కామానికి వశమై ఇంద్రియములను జయించలేక, వాటితో కోరికలను తీర్చుకొనే సాధనములైన పనులను చేస్తాడు. తాను చేసిన పనుల వలన దుఃఖమే కలుగుతుంది అని తెలిసి కూడా రజో తమో గుణములచేత కొట్టబడతాడు. దోష దృష్టి కలవాడై దానిలో మునిగిపోతాడు

రజస్తమోభ్యాం యదపి విద్వాన్విక్షిప్తధీః పునః
అతన్ద్రితో మనో యుఞ్జన్దోషదృష్టిర్న సజ్జతే

జ్ఞ్యాని ఉన్నవాడు అందులో ఆసక్తి కాలేడు.అందుకే పొరబాటు పడకుండా గుణాలను సేవించాలి. నా మీద మానసు ఉంచి వాటిని సేవించాలి

అప్రమత్తోऽనుయుఞ్జీత మనో మయ్యర్పయఞ్ఛనైః
అనిర్విణ్ణో యథాకాలం జితశ్వాసో జితాసనః

కలిగిన కోరికల వలన అనుభవించే వాటి ఫలితం నాకు అర్పించు
మనసును నాయందు అర్పించు మెలమెల్లగా
అలా చేస్తే మనదీ అన్న బుద్ధి తగ్గుతుంది
దేని యందూ మనసు ఉంచుకోకుండా ప్రాణాయామాలూ, ఆసన శుద్ధితో

ఏతావాన్యోగ ఆదిష్టో మచ్ఛిష్యైః సనకాదిభిః
సర్వతో మన ఆకృష్య మయ్యద్ధావేశ్యతే యథా

చేసే యోగం నాకు ఇష్టమైనది. ఇది నా శిష్యులైన సనకాదులు చెప్పారు
మనసును అన్ని విషయముల నుండీ లాగి నా యందు ఉంచాలి. అదే యోగము

శ్రీద్ధవ ఉవాచ
యదా త్వం సనకాదిభ్యో యేన రూపేణ కేశవ
యోగమాదిష్టవానేతద్రూపమిచ్ఛామి వేదితుమ్

సనకాదులకు మీరు ఏ యోగాన్ని చెప్పారో దాన్ని నాకు చెప్పాలని కోరుకుంటున్నాను

శ్రీభగవానువాచ
పుత్రా హిరణ్యగర్భస్య మానసాః సనకాదయః
పప్రచ్ఛుః పితరం సూక్ష్మాం యోగస్యైకాన్తికీమ్గతిమ్

బ్రహ్మ యొక్క పుత్రులు సనకాదులు. తండ్రిని వారు యోగమార్గాన్ని అడిగారు

సనకాదయ ఊచుః
గుణేష్వావిశతే చేతో గుణాశ్చేతసి చ ప్రభో
కథమన్యోన్యసన్త్యాగో ముముక్షోరతితితీర్షోః

గుణములలో మనసు ఉంటుంది, మనసులో గుణాలు ఉంటాయి. మీరు గుణాల నుండి మనసును మార్చమంటారు
సంసారాన్ని దాటాలని కోరిక ఉన్నా గుణములనూ మనసునుండి వేరు చేయలేము కదా అని బ్రహ్మను అడిగితే

శ్రీభగవానువాచ
ఏవం పృష్టో మహాదేవః స్వయమ్భూర్భూతభావనః
ధ్యాయమానః ప్రశ్నబీజం నాభ్యపద్యత కర్మధీః

అలా అడుగబడిన బ్రహ్మ "ఈ ప్రశ్నకు అర్థమేమిటి,వీరికి సమాధానం ఎలా చెపాలి అని సరి ఐన సమాధానాన్ని ధ్యానము చేస్తూ ఉన్నాడు". బ్రహ్మగారి మనసు కూడా గుణముల మీదే ఉంది.

స మామచిన్తయద్దేవః ప్రశ్నపారతితీర్షయా
తస్యాహం హంసరూపేణ సకాశమగమం తదా

ఆ విషయం తెలియుటకై ఆయన నన్ను ధ్యానం చేసాడు. అలాంటి బ్రహ్మ దగ్గరకు నేను హంస రూపములో వెళ్ళాను

దృష్ట్వా మామ్త ఉపవ్రజ్య కృత్వ పాదాభివన్దనమ్
బ్రహ్మాణమగ్రతః కృత్వా పప్రచ్ఛుః కో భవానితి

వారందరూ నన్ను చూచి పిలిచి పాదాభివందం చేసి బ్రహ్మను ముందర పెట్టుకుని సనకాదులు "నీవెవరు" అని నన్ను అడిగారు

ఇత్యహం మునిభిః పృష్టస్తత్త్వజిజ్ఞాసుభిస్తదా
యదవోచమహం తేభ్యస్తదుద్ధవ నిబోధ మే

అలాంటి వారికి నేనేమి చెప్పానో దాన్ని తెలుసుకో

వస్తునో యద్యనానాత్వ ఆత్మనః ప్రశ్న ఈదృశః
కథం ఘటేత వో విప్రా వక్తుర్వా మే క ఆశ్రయః

"నీవెవరూ" అంటున్నారు. ఉన్న వస్తువు ఒకటా వేరు వేరూఅ? ఒకటే ఐతే "నీవెవరు" అన్న ప్రశ్నే ఉండదు
ఐనా చెప్పాలంటే చెప్పే నాకూ వినే మీకూ ఆశ్రయం ఎవరు? ఒకరా వేరా?

పఞ్చాత్మకేషు భూతేషు సమానేషు చ వస్తుతః
కో భవానితి వః ప్రశ్నో వాచారమ్భో హ్యనర్థకః

అన్ని ప్రాణులూ పంచ భూతాత్మకములే కదా. అలాంటపుడు "ఎవరు నీవు" అన్న ప్రశ్నకు అర్థం అంటూ ఏదీ లేదు. 

మనసా వచసా దృష్ట్యా గృహ్యతేऽన్యైరపీన్ద్రియైః
అహమేవ న మత్తోऽన్యదితి బుధ్యధ్వమఞ్జసా

మనసుతో వాక్కుతో దృష్టితో ఇంద్రియములతో, అన్నిటితో నేను మాత్రమే గ్రహించబడతాను.
అన్నీ నన్నే గ్రహిస్తాయి.

గుణేష్వావిశతే చేతో గుణాశ్చేతసి చ ప్రజాః
జీవస్య దేహ ఉభయం గుణాశ్చేతో మదాత్మనః

నాకంటే భిన్నమైనది ఏదీ లేదని తెలుసుకోండి. గుణములలో మనసూ, మనసులో గుణములూ అందులో ప్రజలూ. నా రూప్మైన జీవుడికి దేహమూ గుణాలూ, ఈ రెండూ ఉండేవే

గుణేషు చావిశచ్చిత్తమభీక్ష్ణం గుణసేవయా
గుణాశ్చ చిత్తప్రభవా మద్రూప ఉభయం త్యజేత్

మాటి మాటికీ గుణాలనే సేవిస్తే మనసు గుణాలయందే లగ్నమై ఉంటుంది. ఈ గుణాలు మనసు నుండే పుడతాయి. కాబట్టి నా రూపాన్ని ధ్యానిస్తే ఈ రెంటినీ వదిలిపెట్టవచ్చు. 

జాగ్రత్స్వప్నః సుషుప్తం చ గుణతో బుద్ధివృత్తయః
తాసాం విలక్షణో జీవః సాక్షిత్వేన వినిశ్చితః

అన్ని గుణములూ స్వరూపములూ స్వభావములూ నా రూపముగా చూడండి.  నా కంటే వేరేది ఏదీ లేదు. నిద్ర కలలూ మెలకువా అన్నీ బుద్ధి వలన కలిగేది. రజో గుణముతో కలలూ, తమో గుణం వలన నిద్రా, సత్వ గుణముతో సుషుప్తీ కలుగుతాయి. జీవుడు ఈ మూడింటికీ వేరుగా ఉంటాడు

యర్హి సంసృతిబన్ధోऽయమాత్మనో గుణవృత్తిదః
మయి తుర్యే స్థితో జహ్యాత్త్యాగస్తద్గుణచేతసామ్

జీవుడు జరిగే దాన్ని చూస్తూ ఉంటాడు. దేనితోనూ జీవునికి సంబంధం లేదు. గుణ వృత్తుల వలనే ఆత్మకు సంసార బంధం కలుగుతుంది.కాబట్టి ఆ బుద్ధిని నాయందు ఉంచితే గుణాలూ వృత్తులూ సంసార బంధమూ ఉండదు

అహఙ్కారకృతం బన్ధమాత్మనోऽర్థవిపర్యయమ్
విద్వాన్నిర్విద్య సంసార చిన్తాం తుర్యే స్థితస్త్యజేత్

ఆత్మకు అహంకారం వలననే అర్థ విపర్యయమైన బంధం కలుగుతుంది.
పండితుడైన వాడు సంసార చింతను వదలిపెట్టి చివరి తోడు ఐన నాయందు మనసు ఉంచాలి.

యావన్నానార్థధీః పుంసో న నివర్తేత యుక్తిభిః
జాగర్త్యపి స్వపన్నజ్ఞః స్వప్నే జాగరణం యథా

నానాత్వ బుద్ధి ఉన్నంత కాలం జీవుడికి సంసారం వదలదు. కొందరు మేలుకొని ఉండే కలలు కంటూ ఉంటారు. కొందరు కలలో కూడా మేలుకొనే ఉంటారు.

అసత్త్వాదాత్మనోऽన్యేషాం భావానాం తత్కృతా భిదా
గతయో హేతవశ్చాస్య మృషా స్వప్నదృశో యథా

ఇది అసత్వం కాబట్టి ఆయా భావనలూ గుణములూ భేధములూ అన్నీ అసత్యములే

యో జాగరే బహిరనుక్షణధర్మిణోऽర్థాన్
భుఙ్క్తే సమస్తకరణైర్హృది తత్సదృక్షాన్
స్వప్నే సుషుప్త ఉపసంహరతే స ఏకః
స్మృత్యన్వయాత్త్రిగుణవృత్తిదృగిన్ద్రియేశః

జాగృత్ అవస్థలో ఉన్నపుడు ఏ ఏ విషయాలను భుజిస్తాడో, అనుభవిస్తాడో, ఆ విషయాలను అనుభవించినపుడు వాటిని అనుకున్నంత అనుభవించనందు వలన, అనుభవించగా మిగిలిన వాటిని ధ్యానం చేస్తూ ఉంటాడు. అదే కలగా వస్తుంది.
ఆ కోరిక తీరిన తరువాత హాయిగా నిదురపోతాడు. అనుభవించిన వాటి మీద తృప్తి కలగకపోతే నిద్ర పట్టదు

ఏవం విమృశ్య గుణతో మనసస్త్ర్యవస్థా
మన్మాయయా మయి కృతా ఇతి నిశ్చితార్థాః
సఞ్ఛిద్య హార్దమనుమానసదుక్తితీక్ష్ణ
జ్ఞానాసినా భజత మాఖిలసంశయాధిమ్

మొత్తం భారం భగవంతుని మీద వేసిన వాడికి కలలు రావు. ఇలా గుణములతో మనసుతో జాగ్రత్ సుషుప్తొ స్వప్న అవస్థలు తీసుకుని, ఇవన్నీ మాయ వలనే ఏర్పడినవి అని నిశ్చయించుకుని, సజ్జనుల ఉపదేశమనే తీక్షణమైన కత్తితో ఈ అజ్ఞ్యానాన్ని చేదించి నన్ను భజించండి.

ఈక్షేత విభ్రమమిదం మనసో విలాసం
దృష్టం వినష్టమతిలోలమలాతచక్రమ్
విజ్ఞానమేకమురుధేవ విభాతి మాయా
స్వప్నస్త్రిధా గుణవిసర్గకృతో వికల్పః

అసలు జ్ఞ్యానం ఒక్కటే. మాయ పలు రూపాలుగా భాసిస్తుంది. గుణ విసర్గాలతో భేధాలేర్పడతాయి. అటువంటి ప్రకృతినుండి మనసు దృష్టీ మరల్చి ఆశలు తీసినవాడై ఆత్మారాముడై ఏ కోరికలూ లేనివాడై ఉదాసీనముగా ఉండాలి

దృష్టిమ్తతః ప్రతినివర్త్య నివృత్తతృష్ణస్
తూష్ణీం భవేన్నిజసుఖానుభవో నిరీహః
సన్దృశ్యతే క్వ చ యదీదమవస్తుబుద్ధ్యా
త్యక్తం భ్రమాయ న భవేత్స్మృతిరానిపాతాత్

శరీరం వచ్చినప్పటినుంచీ తొలగిపోయేవరకూ ఉన్న వస్తువులన్నీ భ్రమ అని విడిచిపెట్టాలి.

దేహం చ నశ్వరమవస్థితముత్థితం వా
సిద్ధో న పశ్యతి యతోऽధ్యగమత్స్వరూపమ్
దైవాదపేతమథ దైవవశాదుపేతం
వాసో యథా పరికృతం మదిరామదాన్ధః

 పోయేదైనా పుట్టేదైనా శరీరం ఎపుడూ నశ్వరమే. జ్ఞ్యాన సిద్ధులు ఈ శరీరాన్ని కాక, ఈ శరీరం ఎక్కడ నుంచి వచ్చిందో దాన్ని చూస్తారు
పరమాత్మ సంకల్పముతోనే వస్తుద్ని, పోతుందీ ఈ శరీరం. జ్ఞ్యాని ఐన వాడు ఇలాంటి దేహ సంబంధాన్ని తెలియడు. బగా మద్యపానం చేసి మత్తులో ఉన్నవాడు తాను కట్టుకున్న బట్ట ఉందో ఊడిపోతుందో అని తెలియనట్లు జ్ఞ్యానికి శరీరం వస్తున్నదో పోతున్నదో తెలియదు

దేహోऽపి దైవవశగః ఖలు కర్మ యావత్
స్వారమ్భకం ప్రతిసమీక్షత ఏవ సాసుః
తం సప్రపఞ్చమధిరూఢసమాధియోగః
స్వాప్నం పునర్న భజతే ప్రతిబుద్ధవస్తుః

ఈ శరీరం కూడా కర్మ ఉన్నంతవరకూ దైవ వశముతో వస్తుంది. కర్మలు చేత ఆరంబించబడిన ఈ శరీరాన్ని శరీరి చూస్తూ ఉంటాడు. సమాధి యోగములో ఉన్నవాడు వీటిని (దేహాన్నీ దేహసంబంధాన్నీ) కోరుకోడు తెలియడు.

మయైతదుక్తం వో విప్రా గుహ్యం యత్సాఙ్ఖ్యయోగయోః
జానీత మాగతం యజ్ఞం యుష్మద్ధర్మవివక్షయా

సాంఖ్య యోగ రహస్యాన్ని నేను చెప్పాను. మీకు ధర్మం బోధించగోరి వచ్చిన యజ్ఞ్య పురుషుడిగా నన్ను తెలుసుకోండి

అహం యోగస్య సాఙ్ఖ్యస్య సత్యస్యర్తస్య తేజసః
పరాయణం ద్విజశ్రేష్ఠాః శ్రియః కీర్తేర్దమస్య చ

యోగమూ సాంఖ్యమూ సత్యమూ ఋతమూ శ్రేయస్సూ శ్రీ కీర్తి మొదలైనవాటికి నేనే ఆధారం

మాం భజన్తి గుణాః సర్వే నిర్గుణం నిరపేక్షకమ్
సుహృదం ప్రియమాత్మానం సామ్యాసఙ్గాదయోऽగుణాః

నిర్గుణుడైన, ఎటువంటి అపేక్షా లేని నన్ను అన్ని గుణాలూ సేవిస్తాయి. నేను అందరికీ ప్రియున్ని. సామ్యాలూ సంగగుణాలూ నన్ను సేవిస్తాయి

ఇతి మే ఛిన్నసన్దేహా మునయః సనకాదయః
సభాజయిత్వా పరయా భక్త్యాగృణత సంస్తవైః

ఇలా సందేహాలు తొలగిన సనకాదులు పరమభక్తితో నన్ను పూజించగా

తైరహం పూజితః సంయక్సంస్తుతః పరమర్షిభిః
ప్రత్యేయాయ స్వకం ధామ పశ్యతః పరమేష్ఠినః

బ్రహ్మ చూస్తుండగా నేను వైకుంఠానికి వెళ్ళిపోయాను

                                                        సర్వం శ్రీకృష్ణార్పణమస్తు
                                                        సర్వం శ్రీసాయినాథార్పణమస్తు